SLOŽENA ORGANIZACIJA ŽIVOTA U MRAVLJIM ZAJEDNICAMA MOGLA BI SVIMA DA POSLUŽI ZA UZOR

Sva dosadašnja istraživanja pokazuju da su od svih životinjskih zajednica najrazvijenija mravlja društva, koja bi po mnogo čemu mogla da posluže kao uzor savršeno organizovanog života.

Malo je poznato, na primer, da su ovi insekti, zahvaljujući svom instinktu za održavanjem čistoće i razvijenom osećanju za saradnju, razvili svojevrsne metode masovne vakcinacije, koje ih efikasno štite od širenja zaraza u mravinjacima.

Masovna vakcinacija

Grupa austrijskih stručnjaka iz Instituta za nauku i tehnologiju u Klosternojburgu, obavila je brojna istraživanja o raznim oblicima masovne imunizacije koju primenjuju mravi. Tokom najnovijeg istraživanja otkrili su do sada nepoznate pojedinosti o ponašanju mrava u slučaju da se u mravinjaku pojavi zaraza. Kada je neka jedinka u mravljoj zajednici zaražena, na primer gljivicama, nekoliko drugih preuzima brigu o njoj, pokušavajući da odstrani uzročnika bolesti sa površine njenog tela.

Na osnovu mikrobioloških analiza, naučnici su dokazali da ova vrsta nege, osim što povećava šanse obolele jedinke da preživi, izlaže infekciji i “bolničare” koji, zaražene malim koncentracijama gljivice, obolevaju od bezazlenijeg oblika bolesti. Zatim je prenose svim ostalim stanovnicima u mravinjaku i tako podstiču stvaranje antitela koja celu koloniju štite od zaraze. Ova strategija “kolektivne vakcinacije” veoma je uspešna i omogućuje da se zaraza suzbije u kratkom roku. U ovom slučaju, saradnja koja je tipična za zajednice mrava proizilazi iz njihove opsesivne potrebe za čistoćom. Ovi insekti uklanjaju iz mravinjaka sve otpatke i ono što bi moglo da izazove zarazu, uključujući i mrtve jedinke.

Šampioni prilagođavanja

Mravi su pravi šampioni kad je reč o preživljavanju i prilagođavanju različitim uslovima života. Prisutni su na Zemlji mnogo duže od nas, oko 100 miliona godina, dok se Homo sapiens pojavio u zapadnoj Africi tek pre 200-000 godina. Naselili su svaki delić naše planete, osim najhladnijih, jer ne podnose suviše niske temperature i verovatno će nadživeti izumiranje ljudske vrste. Kad se govori o klasifikaciji mrava, radi se o porodici sastavljenoj od rodova i vrsta. Danas je poznato oko 13.000 vrsta mrava kod kojih su se razvili najrazličitiji oblici prilagođavanja ambijentu, ali ih prema predviđanjima naučnika ima mnogo više, oko 25.000.

Kod životinja razlikujemo različite nivoe društvenosti, a mravi su dostigli najviši koji ih, zajedno sa termitima, nekim pčelama, osama i izvesnim vašima svrstava među takozvane “eusocijalne” insekte. Eusocijalnost se zasniva na tri uslova: grupnoj roditeljskoj brizi (o potomstvu se ne brinu samo roditelji, nego i drugi članovi zajednice), reproduktivnoj podeli (prisustvu sterilnih jedinki i onih namenjenih razmnožavanju) i postojanju u koloniji bar dve generacije različitog uzrasta, koje sarađuju u održavanju cele grupe.

Ljudsko društvo je veoma daleko od ovog modela, jer ima potpuno različit evolutivni put. Naš nivo socijalnosti je niži nego kod mrava, mada i ljudi i mravi žive u grupama i iz toga izvlače korist, pod uslovom da postoji dobra organizacija. Ljudi to čine pomoću zakona, a mravi tako što reaguju na hemijske podsticaje i nadražaje iz okoline. Eusocijalne osobine su upravo ono što mravima omogućuje da žive u nekoj vrsti “efikasne anarhije”, zasnovane na njihovoj poslovičnoj vrednoći. U mravinjacima ne postoje piramidalne uloge, već društvena mreža, jer mravi u koloniji imaju različite uloge koje se međusobno prepliću i u stanju su da po potrebi promene delatnost.

Sastav kolonije

Kraljica je veoma važan elemenat u mravljoj koloniji, jer je zadužena za reprodukciju, ali ne bi bila u stanju da preživi bez radilica čiji je zadatak da je snabdevaju hranom. Njena uloga nije važnija od uloga ostalih jedinki, ali je nju teže zameniti. Ako se izuzmu brojne izuzeci uslovljeni ogromnim brojem vrsta, mravlja kolonija se sastoji od reproduktivnih jedinki (budućih kraljica i mužjaka), od kraljice (kod nekih vrsta postoji više od jedne), od radilica koje neguju potomstvo i čiste i brane gnezdo i od vojnika zaduženih da se bore. Kod nekih vrsta ne postoje morfološke razlike između jedinki koje obavljaju različite poslove, osim kraljice koja je obično veća od ostalih.

Kod drugih se, međutim, funkcije u okviru kolonije razlikuju i po građi insekta. Na primer, kod mrava iz roda Atta, najveće jedinke prenose u mravinjak listove na kojima se gaje gljive za ishranu kolonije.

Kako bi održali tako složeno društvo, mravi se sporazumevaju pomoću hemijskih supstanci (feromona) koje luče iz posebnih žlezda i čiji miris prepoznaju preko receptora na antenama, a one im istovremeno služe i kao čulo dodira. U mračnim mravinjacima hemijska komunikacija je mnogo razvijenija od vizuelne. Postoje feromoni za prepoznavanje na bazi ugljovodonika prisutnih na telu mrava, koji služe kao “podsetnik” snabdeven podacima o svakoj jedinki. Polni feromoni na bazi isparljivih supstanci privlače partnera i na velikoj razdaljini od gnezda. Supstance za uzbunjivanje označavaju prisustvo neprijatelja, dok se feromoni koji služe kao putokaz zadržavaju na tlu, a ostavljaju ih mravi dok idu putem koji vodi do mravinjaka.

Način ishrane

Pojedine vrste mrava su predatori i hrane se insektima i sitnim životinjama, drugi su vegetarijanci i u ishrani koriste semenje, biljke ili gljive, dok ima i onih koji se hrane slatkim sokom izvesnih biljnih vaši, pa ih zbog toga gaje u mravinjaku. Kad ne mogu da donesu svu hranu u mravinjak, mravi prave zalihe u svojim stomacima, a onda je u tečnom stanju donose drugim jedinkama u koloniji. Ovaj fenomen nazvan trofalaza, što na grčkom znači razmena hrane, samo pojačava društvenu saradnju u koloniji.

Veoma agresivni i ratoborni, mravi mogu da ispoljavaju agresivnost kako prema susednim kolonijama sopstvene vrste, sa kojima dele iste izvore hrane, tako i prema mravima drugih vrsta Kod ovih insekata razvijeno je i svojevrsno robovlasništvo koje se razlikuje od onog u ljudskim društvima. To je vrsta ekstremnog oblika društvenog parazitizma, prisutnog u koloniji gde žive samo kraljica i vojnici, snabdeveni jakim sabljastim vilicama prilagođenim za borbu, ali nepodesnim za skupljanje hrane. Da bi preživeli, primorani su da pljačkaju druge kolonije genetski sličnih vrsta, od kojih kradu jaja ili larve radilica. Kad se iz njih razviju odrasle jedinke, one zahvaljujući fenomenu nazvanom “rano učenje” odmah prepoznaju novo gnezdo kao svoje, kao da su genetske sestre svojih otmičara, mada su u stvari samo “usvojene”.

Zavisno od vrste kojoj pripadaju, mravi su usvojili različite načine života. Oni iz roda Atta, rasprostranjeni u Teksasu, Meksiku i Brazilu, gaje na listovima sićušne gljive, đubre ih sopstvenim izmetom i koriste za ishranu odraslih jedinki i potomstva. Svaka vrsta gaji poseban tip gljiva i eliminiše one drukčijeg kvaliteta kako bi sprečila njihovo širenje u mravinjaku.

Mravi iz roda Messor, nastanjeni u sušnim područjima sa oskudnim izvorima hrane, hrane se semenjem koje skupljaju i čuvaju kao rezervu za još sušniju sezonu.

Izvesne vrste mrava ostvarile su neku vrstu simbioze sa biljnim vašima, koje je švedski prirodnjak Karl Line svojevremeno nazvao “mravljim kravama”. Ove vaši mravi gaje i muzu, podstičući ih da luče sladak sok koji im je omiljena hrana, a zauzvrat ih brane od predatora.

Mravi iz roda Myrmecocystus pune nektarom stomake radilica iz svog mravinjaka i pretvaraju ih u neku vrstu živih rezervoara hrane. Sa stomacima koji mogu da dostignu veličinu zrna grožđa, ove radilice ostaju pričvršćene za tavanicu mravinjaka i malo pomalo ispuštaju nektar kojim se hrani cela kolonija.

Među mravima ima i nomadskih vrsta koje imaju veoma razvijen predatorski instinkt. Pojedine vrste, ako napadaju u grupama, sposobne su da usmrte konje i stoku. U poljoprivrednim zajednicama afričkog plemena Masai smatraju ih korisnim, jer pojedu najveći deo parazita koji napadaju žitarice, pa čak i insekte i pacove.

Kraljica i mužjaci

Tokom toplih dana krilati mravi, buduće kraljice i mužjaci koji će ih oploditi, obično izleću iz mravinjaka i lete u rojevima u potrazi za jedinkama drugih kolonija. Za vreme oplodnje, koja se može odvijati u letu, buduće kraljice skupljaju spermu mužjaka u svojevrsnu spermateku (specijalnu kesicu u stomaku), zatim gube krila i sa dragocenim teretom traže mesto gde će se ugnezditi, dok mužjaci posle parenja uginu. Tokom životnog veka, koji može da dostigne dvadesetak godina, kraljica ostaje u jednoj ćeliji mravinjaka i proizvodi jaja koja se oplođuju u dodiru sa rezervom sperme. U početku, kad još nema ko da je hrani, preživljava zahvaljujućI proteinskim supstancama nastalim raspadanjem sopstvenih krila, a zatim joj hranu donose radilice. Iz oplođenih jaja rađaju se ženke koje mogu da postanu radilice ili kraljice, dok se iz neoplođenih rađaju mužjaci.

Brzina

Mravi iz roda Cataglyphis, rasprostranjeni u najtoplijim oblastima Mediterana, mogu da hodaju brzinom od metra u sekundi. U odnosu na svoje proporcije, gepard koji važi za najbržu životinju među kopnenim sisarima, mogao bi da dostigne ovaj rekord jedino ako bi trčao brzinom od 300-400 kilometara na čas, što je triput brže od njegovih stvarnih mogućnosti. Ako posmatramo snagu mrava u odnosu na njihove dimenzije, ovi insekti bi bili pravi šampioni na olimpijadama životinja. Zavisno od vrste, mrav može da podigne teret 10-80 puta teži od sopstvene težine.

Pripremila Slobodanka Jovičić