Za prastanovnike Severne i Južne Amerike, svernog dela Evrope, Afrike i Dalekog istoka, gde se gejziri najčešće javljaju, erupcije vrele vode i vodene pare iz dubine zemlje bile su posledica gneva podzemnih bogova ili predznak katastrofičnih događanja. Posle jakih erupcija bilo je i onih koji su, da bi umilostivili podzemne sile, na otvorima ili pukotinama u stenama, iz kojih je izlazio stub vode, žrtvovali čak i saplemenike.

Kad je o naučnicima reč, njima je odavno jasno da su gejziri vrsta geotermalnih izvora koji, za razliku od klasičnih iz kojih konstantno ističe topla mineralizovana voda, “čekaju” da u podzemnim rezervoarima vulkanske stene zagreju vodu do tačke ključanja i da pritisak dostigne kritičnu tačku pa da dođe do erupcije. Posle toga, objašnjavaju stručnjaci, proces se ponavlja, a izbacivanje vode, vodene pare i neretko kamenja, može da se javlja u pravilnim vremenskim razmacima, ali ima i hirovitih čije se erupcije javljaju u nepravilnim intervalima. Zbog čega se ovo drugo događa, naučnici često ne mogu da objasne, ali kao razloge “nepredvidivog ponašanja” pominju zagušenje kanala obiljem minerala i mulja iz vode, tektonske poremećaje u Zemljinoj kori…

Kum sa Islanda

Među hirovite svrstava se Veliki gejzir u Haukadalur dolini u jugozapadnom delu Islanda koji je, inače, prvi opisan u 18. veku i na osnovu toga su i sve prirodne pojave ove vrste nazvane gejziri. Lingvisti ističu da je koren reči gejzir nastao od islandskog glagola geysa što znači vrtložiti ili prsnuti uvis.

Procenjuje se da je Veliki gejzir na Islandu aktivan oko 10.000 godina. U drevnim spisma je prvi put zabeležena erupcija iz 13. veka, kao i da je ona iz 1630. godine bila toliko jaka da se tresla dolina. Do poslednjih godina 19. veka on je mirovao, a onda su, posle zemljotresa 1896. godine, erupcije ponovo počele. Bilo ih je po nekoliko dnevno koje su trajale i po sat, dok je stub izbačene vode i pare bio visok oko 60 metara. Zabeleženo je i da su se posle 1910. godine erupcije javljale svakih pola sata, pet godina kasnije vreme između erupcija bilo je šest sati, a potom je aktivnost Velikog gejzira prestala. Utvrđeno je da su podzemni kanali, kao i otvor širok 1,2 m bili zatrpani talogom silicijum dioksida, koji su 1935. godine naučnici pročistili i omogućili da se ponovo aktivira. Kasnije se ponovo “uspavao”, ali ga je probudio zemljotres 2000. godine. Erupcija je trajala dva dana bez prestanka, a stub vrele vode bio je visok 122 metra. U poslednjoj deceniji, erupcije su znatno manje i sada se smatra gotovo neaktivnim.

“Parobrod”, “Košnica”, “Verni starac”...

U Jeloustonu, nacionalnom parku Sjedinjenih Američkih Država, koji se prostire na područjima tri savezne države na zapadu zemlje – Vajomingu, Montani i Ajdahu, otkriveno je 500 gejzira od 700 koliko postoji na planeti. Među njima je i gejzir popularno nazvan “Parobrod”, sa erupcijama koje traju od 3 do 40 minuta dok stub izbačene vode, temperature oko 70 stepeni Celzijusa, doseže visinu i do 90 metara. U ekstremnim slučajevima može da bude visok i do 120 metara. Erupcije “Parobroda” su neredovne i nepredvidive. O tome svedoči i podatak da je od 1911. do 1961. gejzir bio neaktivan, ali je samo četiri godine kasnije voda iz njega izbila rekordnih 29 puta. Posle toga su manje erupcije bile češće od spektakularnih. Poslednjih godina “Parobrod” je imao više većih erupcija – u maju 2005. visina stuba izbačene vode bila je nekoliko desetina metara, kao i u julu 2013. godihne, septembra 2014…

U ovom nacionalnom parku je i gejzir “Košnica”, kojem su članovi ekpedicije davne 1870. godine nadenuli taj naziv, jer otvor na vrhu metar visoke kupe oblikom podseća na staru košnicu od pruća, kao i “Verni starac” za čiji naziv ne postoji objašnjenje. Kad je o “Košnici” reč, broj i jačina erupcija zavise od godišnjeg doba, ali se u proseku vrela voda izbacuje pet minuta na visinu od 60 metara, visina stuba je konstantna, a tokom erupcije čuje se i potmula buka. Tokom leta interval između erupcija je od 16 do 18 sati do jednog dana, dok su zimske erupcije manje i nepredvidive. Postoje, međutim, slučajevi da i leti i zimi erupcije imaju ustaljene intervale od 10 do 20 časova, sa dužim intervalima što se erupcija bliži kraju. Primera radi, od leta 2009. “Košnica” ima predvidive erupcije svakih 11 do 14 sati.

Kad je o ovom gejziru reč, zanimljivo je i da je u neposrednoj blizini manji, čiji je stub izbačene vode 4,6 do 7,6 metara. Njega smatraju indikatorom aktivnosti glavnog, jer se događalo da između nekoliko sekundi i pola sata pre nego što se “Košnica” probudi, manji gejzir postaje aktivan. U poslednje vreme, to pravilo je sve manje primetno, pa se događa da se manji gejzir aktivira, a veći i dalje “spava”.

Gejzir “Verni starac” je, za razliku od ostaluh u Jeloustonu, najpredvidiviji. Ima erupcije koje traju od minut i po do pet minuta svakih sat do sat i po. Za to vreme, ovaj gejzir izbaci od 14 do 32 hiljade litara vode na visinu od 30 do 55 metara. Na osnovu aktivnosti “Vernog starca”, pojedini naučnici čak su osmislili formulu na osnovu koje može da se izračuna trajanje erupcija i interval između njih, s mogućom greškom od deset minuta.

Na južnoj hemisferi

Najveći aktivan gejzir na južnoj zemljinoj hemisferi je Pohutu na Novom Zelandu. Nalazi se na vulkanskoj zaravni, na severnom ostrvu zemlje i vrelu vodu izbacuje svakih 20 minuta na visinu od oko 30 metara. Karakteristično je da erupcija traje oko sat, što je izuzetno retka pojava. Pohutu, kao i “Košnica” u Jeloustonu, ima u neposrednoj blizini manji gejzir koji najavljuje njegovu aktivnost, jer malo pre nego Pohutu izbaci stub vrele vode, “najavljivač” počinje da radi isto. Stub vode je u početku mali, ali može da “poraste” do devet metara.

Na istom ostrvu je i gejzir čija erupcija takođe traje oko sat, a zavisno od vremenskih uslova, stub vrele vode doseže visinu do 20 metara. Otkrili su ga robijaši transportovani iz Engleske koji su u njemu uz malo sapuna prali veš. U znak zahvalnosti prema kćerki tadašnjeg guvernera Novog Zelanda, koja se zalagala da im uslovi života budu lakši, nazvali su ga Lejdi Konstanca Noks. A da bi podsetili na okolnosti pod kojima je gejzir otkriven, svakog dana, tačno u deset i petnaest, čuvari u otvor sipaju malo sapuna i podsete brojne turiste koji posećuju ovaj gejzir na legendu koja ga prati.

U čileanskim Andima, na 4.200 m nadmorske visine, što ga čini najvišim na svetu, nalazi se gejzir koji lokalno stanovništvo naziva “El tatio”. Visina stuba vode koji ovaj izbacuje je samo 6 metara, međutim, okružen je brojnim (smatra se oko osamdeset) manjim, čija je prosečna visina erupcije oko sedamdeset centimetara. S obzirom na to da ih ima mnogo i da se nalaze u neposrednoj blizini pustinje Atakama, ovi gejziri natapaju peskovito tlo i stvaraju vrelo blato preko kojeg je samo tanak sloj tvrdog zemljišta.

Gejziri kao prirodni fenomeni brojni su i u Africi. Najviše ih ima u Etiopiji i Keniji. U Etiopiji je najpoznatiji, ali i najviši u Africi Alalobed gejzir koji u nekim slučajevima izbacuje vodu na visinu do 30 metara. Kada je reč o Keniji, najviše gejzira je u blizini jezera Bogoria. Na tom prostoru, zavisno od nivoa vode u jezeru, može da bude aktivno i njih nekoliko, ali isto tako i da godinama “ne daju znake života”. Najveći je Koibobei, čija erupcija doseže do 4,6 m dok su ostali skromni, sa stubovima izbačene vrele vode manjim od metar.

Dolina gejzira

Bez obzira na to što je najveći broj gejzira u Jeloustonu, na poluostrvu Kamčatki je najveća koncentracija ovih prirodnih fenomena na relativno malom prostoru. U “Dolini gejzira”, kako je popularno nazivaju, dugoj samo 6 km, ima više od 20 većih gejzira. Među njima je najatraktivniji “Veliki” koji je svakih 5 do 6 sati izbacivao vrelu vodu na visinu od 40 m a paru i do 100 metara. Juna 2007. godine došlo je do velikog odrona tako da je ogromna količina blata prekrila dve trećine doline i oko polovine gejzira. Iako je na prvi pogled ovaj događaj ličio na katastrofu koja će da uništi ovaj predeo (UNESKO ga je proglasio delom svetske prirodne baštine), posledice nisu tragične. Između ostalog, gejzir “Veliki” nije bespovratno zatrpan muljem, jer su primećene aktivnosti koje ukazuju na to da bi usporo mogao da se aktivira.

Rekorder

Najveći gejzir na svetu, čiji je stub prvi put izbačene vode bio visok 460 m, nalazio se na Novom Zelandu. Prva erupcija bila je 1900. godine, a posle toga je usledilo još nekoliko, visine od oko 160 metara. Poslednja erupcija desila se 1904. g. posle koje ga je zatrpao mulj koji je nanelo klizište sa obližnje planine. Od tada nije aktivan. Lokalno maorsko stanovništvo ga je nazvalo Vaimangu, što u prevodu znači “crna voda”, jer je sa vrelom vodom erupcija izbacivala i mulj i komade stena.

Karlo Kubiček