VUK KAO MITSKI PREDAK

U vreme paganstva brojni narodi verovali su da vode poreklo od neke životinje i da one imaju natprirodne moći. Bez obzira na to što je to vreme davno prošlo i danas su se zadržala neka od tih verovanja. Izuzetak nisu ni Srbi.

“S kolena na koleno sačuvala su se naivna verovanja da između životinja i ljudi može biti srodničke veze. Takva verovanja našla su izraz najčešće u legendama i mitovima – Međedovićev otac bio je medved, Miloša (K)Obilića rodila je kobila po jednoj legendi a po drugoj – zmaj..,” pisao je etnolog Veselin Čajkanović u knjizi “Mit i religija u Srba”.

U delu “Država i društvo u srednjevekovnoj Srbiji” češki istoričar Konstantin Jireček navodi da postoji verovanje “da je svaki narod vezan za neku životinju i da se poistovećuje sa njom”. Primera radi mitski srodnik i predak Nemaca je orao, Grka lisica, Bugara bik, Turaka zmija, a Srba – vuk! Osim vuka značajno mesto u mitologiji i verovanjima Srba imaju i zmija, konj, petao, medved, koza…

I strah i poštovanje

Odvajkada je za Srbe vuk bio opasno i demonsko biće koje izaziva strah ali i poštovanje. Natprirodna moć vuka istovremeno ih je i odbijala i privlačila. Zbog toga su Srbi u nekim situacijama izbegavali sve što bi ih dovelo u vezu sa vukom. Iz straha čak ni ime nisu smeli da mu izgovore da ga ne bi dozvali, već su ga nazivali eufemizmima – nepomenik, kamenik, pogan, onaj iz gore, divjina, ala, zver…

Nisu se, međutim, u drugim situacijama libili da natprirodnu snagu ove životinje prizovu u pomoć davanjem imena Vuk ili sličnih deci koja su se rađala posle uzastopnih smrtnih slučajeva novorođenčadi. Osim toga od delova njegovog tela (zubi, kandže, oko, dlaka…) pravili su amajlije za koje se verovalo da mogu da oteraju nečiste sile i bolesti od dece. Rasprostranjeno je bilo i korišćenje “vučjeg zeva” – novorođenče se provlačilo kroz njegove čeljusti jer se smatralo da će ta deca da budu zdrava i da će da se sačuvaju od zla.

Posebnu snagu imala je kapa od komada kože tri različita vuka. U prilog tome podatak da nije bio mali broj srpskih junaka koji su nosili vučju kapu. Zaštitu od vuka imao je i Miloš Obilić jer na ruci imao mladež iz kog su izrasle dlake gotovo istovetne vučjim. Na mačevima se često crtao lik vuka jer se mislilo da će na taj način oružje da postane ubojitije.

Veruje se, takođe, da je vuka stvorio đavo i da ovaj predator među očima ima tri njegove dlake. Zbog toga, ako se nekome želelo zlo, razdor i svađa u kući, trebalo je da se te dlake bace u njegovo dvorište ili da se kroz grkljan životinje pogledaju članovi te porodice. Posle toga, veruje se, oni neće imati mira i poješće se kao vuci!

Postojala je u nekim krajevima Srbije čak i zabrana ubijanja vuka jer se verovalo u mogućnost osvete njegove duše. A, tamo gde su ga ubijali izvodio se ritual “obmanjivanje”. Prebacivala se puška preko njega uz “izvinjenje” da ga je ubila puška a ne lovac. Posle lova selom se nosila vučja koža i prinosili su joj se darovi ne bi li se sprečila osveta ubijenog vuka. Zabeleženo je, međutim, verovanje i da od vuka može da se zaštiti ako se sa njim okumi ili pobratimi.

Vučji praznici

U Srbiji su vuku posvećeni i praznici, od kojih je najpoznatiji sveti Mrata. U vreme Mratinaca posebno se obeležava poslednji dan kada je, veruje se, aktivan najopasniji sakati vuk nazivan kriveljan. Prema jednom predanju on, odnosno njegove kosti, i posle smrti mogu da se osvete onom ko ga je ubio. Tokom vučjih praznika prinose žrtve, najčešće u hrani, i priređuju se obredi čiji je cilj da se vuk umilostivi i zaštite stoka i ljudi od njegovog napada. Za vreme tih praznika priprema se “vukova večera” koju jedan od članova porodice, najčešće dete, iznosi na raskršće, ostavi i, ne osvrćući se, ode kući. Poznate su i zabrane tokom tih praznika – rukovanje oštrim predmetima, naročito onima koji se upotrebljavaju u preradi vune, rad oko stoke i priprema mlečnih proizvoda. Ne preporučuje se ni upotreba noževa za sečenje mesa, mekaza, britvi, grebena za vunu i češljeva jer se ovi predmeti smatraju opasnim zbog sličnosti sa vučjim zubima i čeljustima.

U nekim krajevima, a posebno na istoku Srbije, postoje predanja u kojima se vuk povezuje i sa svetim Savom. Jer, on je zaštitnik vukova. Zabeleženo je verovanje da sveti Sava na svoj dan saziva u planini sve vukove i određuje im hranu za sledeću godinu. I drugi zimski sveci pominju se kao gospodari vukova – sveti Arhanđel, Đorđe i Nikola. Tokom zimskog perioda, odnosno od svetog Arhanđela do svetog Trifuna, priređuje se niz obereda magijskog karaktera. Tokom obreda vučari, mladići ogrnuti vučjim kožama, uz pesmu idu kroz selo, zaustavljaju se pred svakom kućom i uz svirku i pesmu traže poklone.

Vukodlak i vukodlačica

Osim što je, prema verovanjima, vuk mitski predstavnik i zaštitnik srpskog naroda on je i ovozemaljski oblik duhova pokojnika i predaka. U drugom slučaju može da se pojavi kao vukodlak ili vukodlačica čije osobine odgovaraju veštici. Vukodlak se, inače, javlja u ljudskom obliku ali je po telu obrastao gustim dlakama. Smatra se da vukodlak jede mesec i da prouzrokuje pomračenje sunca i meseca.

Pitanje je zašto Srbi veruju da umrli dobija oblik vuka a ne druge životinje? Odgovor je jednostavan – nekada je srpsko vrhovno božanstvo bio slovenski Dažbog, bog sunca i sveta mrtvih čiji je životinjski oblik bio vuk. Zbog toga je i logično da će Dažbog, koji vlada mrtvim, pod svoju vlast da prihvati čoveka u vučjem obliku.

Vukodlak, inače, boravi na granici između ovog i “onog” sveta. Veruje se da će pokojnik da postane vukodlak ako preko njegovog groba preleti ptica, pretrči živinče ili ga sahrane u odeći skrojenoj ili sašivenoj tokom vučijih dana. Posle 40 dana vukodlak izlazi iz groba, počinje da davi ljude po kućama i pije im krv. Osim toga, odlazi bivšoj ženi i vodi ljubav sa njom.

Da bi se otkrilo ko je od sahranjenih postao vukodlak dovodi se ždrebe bez belega i vodi od groba do groba a gde stane tu leži vukodlak.

Beli hromi vuk

S obzirom na to da sve životinje imaju predvodnika veruje se da on mora da poseduje natprirodne osobine. Srbi su verovali da su i vukovi imali vođu svih čopora i zaštitnika. To je beli hromi vuk koji se najčešće opisuje kao star, neugledan i nemoćan. To je, međutim, varka jer ima moć da ih predvodi, obezbeđuje hranu, povremeno sazove vučje bratstvo i podeli im obaveze.

Beli hromi vuk je, veruje se, ovozemaljsko prikazanje slovenskog Dažboga. Zašto je beo i zbog čega je hrom? Neki boju dlake objašnjavaju lokacijom slovenske pradomovine na krajnjem severu, međutim, verovatnije je objašnjenje da neko ko povezuju naš sa svetom duhova ima boju drugačiju od ostalih. Hromost vuka, objašnjavaju poznavaoci ove problematike, ukazuje na njegovu vezu sa Mesecom. A, s obzirom na to da je ovaj zemljin satelit u svim fazama, sem punog, “sakat” logično je da i vuk bude takav.

Karlo Kubiček