PALEONTOLOGIJA

REKONSTRUKCIJA ŽIVOG SVETA KOJI JE U PRADAVNA VREMENA ŽIVEO NA PROSTORU SRBIJE (4)

Akvapark iz doba jure

Savremena flora i fauna Srbije se zbog različitih tipova prirodnih staništa procenjuje kao raznovrsna i bogata. U prilog tome podatak da na našim prostorima trenutno živi 74 procenata predstavnika evropskih vrsta ptica, 67 posto evropskih predstavnika sisara, 51 procenat riba, 49 gmizavaca i vodozemaca, oko 20 odsto flore…

A kako je pre nekoliko stotina miliona godina izgledao živi svet na današnjem prostoru Srbije? Ima naučnika koji tvrde da je u nekim periodima davne prošlosti na prostoru na kojem je sada Srbija živelo više vrsta nego danas. To, međutim, nije i naučno dokazano, ali jeste da danas na planeti živi samo jedan procenat predstavnika ondašnjeg živog sveta.

Uz pomoć stručnjaka Prirodnjačkog muzeja u Beogradu pokušaćemo da “rekonstruišemo” živi svet davnih vremena na ovim prostorima i pobliže upoznamo neke od predstavnika izumrlih vrsta.

Početkom jure, drugog perioda mezozika, dolazi do uzdizanja nivoa mora i širenje velikih vodenih površina na planeti nauštrb kopna. I na mnogim delovima prostora na kojem je današnja Srbija tragovi “jurskog mora” pouzdano su utvrđeni. U tom periodu je i klima bila povoljna, što je uticalo na formiranje podvodnih koralnih sprudova sa raznovrsnim živim svetom. Život se odvijao na različitim dubinama a među najatraktivnijim oblicima bili su amoniti. U okolini Donjeg Milanovca, na lokaciji Greben i Ribnica sačuvani su nalazi amonita u crvenim gvožđevitim krečnjacima poznatim kao “klauska facija”. U njima su, čak i u tankim slojevima sačuvani ostaci amonita iz više biostratigrafskih zona, to jest segmenata koji se određuju na osnovu fosilnih ostataka živog sveta očuvanog u stenama. U zajednici sa amonitima živeli su i krinoidi, belemniti, školjke iz roda Gryphaea koje su slobodno ležale na dnu ali su neke od njih bile i odlični plivači.

Belemniti kod Zaječara

– U okolini Zaječara, lokacija Rgotina i na Staroj planini kao i u Đerdapskoj klisuri pronađeni su fosili belemnita iz doba jure koji se nalaze u mezozojskoj zbirci fosilizovanih beskičmenjaka Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. Ove morske životinje dobile su naziv od grčke reči belemnon, što u prevodu znači strela, jer su imale unutrašnji skelet koji podseća na nju. Skelet ovih životinja formirao se u repnom delu koji se naziva rostrum i najčešće je sačuvan kao fosil. Njihovi današnji srodnici su hobotnice, lignje i sipe – ističe dr Aleksandra Maran Stevanović, muzejski savetnik paleozoolog Prirodnjačkog muzeja u Beogradu.

U literaturi mogu da se pronađu podaci da im je veličina bila od 30 do 50 santimetara, ali je bilo i znatno manjih, oko 10 santrimatara, kao i divova od dva to tri metra. Pretpostavlja se da su bili aktivni lovci, doduše manje brzi plivači od današnjih lignji jer nisu mogli da usisavaju i ispuštaju vodu. Bez obzira na to bili su prilagođeni efikasnom plivanju i plutanju u otvorenim vodama. Osim toga na osnovu ostataka mekog dela tela na stenama jurske starosti pretpostavlja se da su belemniti imali pipke kao i kesu sa tečnošću boje mastila koju su ispuštali u slučaju napada predatora.

Zbog izduženog oblika stanovnici severne Evrope koji su nalazili ove fosile nazvali su ih “strele gromova” jer su verovali da predstavljaju okamenjne strelice munja. Prema mitologiji baltičkih naroda belemniti su oličenje Perkunasa, drevnog Boga svetla, gromova i oluja pa su ih zbog toga i naziv “perkunasovo kamenje”.

U okolini Rgotine u istočnom delu Srbije pronađeni su fosili školjke (Gry hea cymbolum) iz donje jure. Reč je o školjakam nejednakih kapaka od kojih je jedan ispupčen a drugi ravan pri čemu “brava” koja ih spaja i omogućava da se otvaraju ili zatvaraju nema “zube”. Pretpostavlja se da je školjka slobodno ležala na morskom dnu i podsećala na ostrige.

Glavonožac sa Julinog brda

– Na lokaciji Donja Ražana u istočnom delu Srbije pronađeni su fosili ramenonošaca brahiopoda (Labothyris punctata), životinja koja su vodile usamljen način života na morskom dnu. Za dno su mogle da se pričvrste pomoću drške ili direktno kapkom a hranile su se filtrirajući vodu. Telo im je bilo slično školjkama i zaštićeno sa dva kapka. Rod lobothyris je najpoznatiji mezozojski predstavnik sa glatkom ljušturom – objašnjava dr Dragana Đurić iz Prirodnjačkog muzeja u Beogradu

Najveća fosilizovana brahiopoda bila oko 30 centimetara. Karakteristično za nju je ljuštura koja se dugo ne raslaže tako da se fosili relativno često nalaze. Jer, ljuštura brahiopode bila je izgrađena od oko 50 procenata kalcijum karbonata ili fosfata, koje je životinja preuzimala iz morske vode, dok je ostatak bio od hitina ili proteina. Ljušture su, inače, konstantno rasle tokom života i novi materijal se taložio preko duže ivice koji se naziva ventralni ili brahijalni zalistak, dok je manja dorzalni ili pedikalni.
Na Julinom brdu, nedaleko od centra Beograda iz perioda gornje jure pronađen je fosilni istatak glavonošca iz roda perisphinctes. Imao je evolutnu kućicu sa aksijalnim rebrima koja se račvaju na ušću dva jezičasta nastavka.

Kada je reč o biljnom svetu, prema rečima dr Dese Đorđević Milutinović, kustosa paleobotanike i muzejski savetnik Prirodnjačkog muzeja u Beogradu period jure je karakterističan po golosemenicama, drvenastim papratima… Na našim prostorim njihovi fosilizovani ostaci nađeni su na Staroj Planini, lokacijama Dobra na Dunavu i Vrška čuka kao i u celoj Istočnoj Srbiji. To ukazuje da je u tom delu, otprilike pre 200 miliona godina, bila prašuma, ali ne onakva kakvu je danas zamišljamo jer su je činile primitivne biljke.

Jura

Drugi period u mezozoiku je jura koja je trajala od pre 199 do pre 145 miliona godina. Dobio je naziv po planinskom vencu Juri, između Švajcarske i Francuske – objašnjava dr Aleksandra Maran Stevanović, muzejski savetnik paleozoologa u Prirodnjačkom muzeju u Beogradu. – Tokom ovog perioda intenzivna magmatska aktivnost i širenje okeanskog dna uslovili su kretanje kontinentalnih i okeanskih ploča i lagano rasparčavanje jedinstvenog kopna Pangee na dva manja superkontinenta – Lauraziju na severu i Gondvanu na jugu. Novostvorene prostore između njih ispunile su vode okeana Tetisa i Severnog Atlantika. Topla i vlažna klima koja je bila karakteristična za taj period pogodovala je kopnenim životinjama, među kojima su bili džinovski dinosaurusi biljojedi (diplodokus, brahiosaurus, apatosaurus, stegosaurus) i dinosaurusi mesožderi (alosaurus, ceratosaurus, megalosaurus) kao i biljkama (četinari, benetiti, cikasi, ginko i semene paprati). Prve praptice (arheopteriks) podelile su vazdušni prostor sa pterosaurusima, dotadašnjim nebeskim vladarima. Živi svet mora i okeana obogaćen je novim predstavnicima morskih gmizavaca (ihtiosaurusi, pleziosaurusi), ajkulama i ražama, kolonijalnim koralima, amonitima, belemnitima, brahiopodima, školjkama kao i mikroskopski malim planktonskim organizmima.

Dinosaurusi u Srbiji?

S obzirom na to da su u mezozoiku kopnom dominirali krupni gmizavci često ga nazivaju i doba dinosaurusa. To se, verovatno zbog popularnosti filma Stivena Spilberga, posebno odnosi na period jure.

Na prostorima današnje Srbije, međutim, do sada nisu pronađeni naučni dokazi da su neki od ovih gmizavaca ovde živeli. Možda zbog toga što tim istraživanjima nije posvećena posebna pažnje a možda i zbog pretpostavki da na relativno malim površinama kopna nije bilo uslova za njihov opstanak, madu su otisci stopala i delovi skeleta pronađeni u nekim od susednih država.

– Verovatnoća nalaska fosila dinosaurusa na prostoru današnje Srbije je veoma mala – ističe dr Dragana Đurić, viši kustos paleozoolog Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. Ona to objašnjava činjenicom da je u tom periodu teritoriju na kojoj sada živimo prekrivao okean kao i da su se odvijali veliki tektonski pokreti koji su kasnije doveli do formiranja današnjih planinskh venaca kao što su Karpati i Alpi. To je više puta menjalo izgled prostora na kom je današnja Srbija a, osim toga, kaže naša sagovornica, velika aktivnost vulkana takođe je doprinela stalnim promenama terena. – Tokom mezozoika na našim prostorima samo su manji delovi povremeno izranjali kao ostrva tokom povlačenja okeana. Zbog toga je područje oko današnje Stare planine neko vreme bilo kopnena sredina. Na tom prostoru, u sedimentima starim više od 200 miliona godina, sredinom sedamdesetih dvadesetog veka pronađeni su tragovi koji podsećaju na tragove današnjih ptica koje su profesori dr Aleksandar Grubić i dr Mihajlo Galečić odredili kao otiske nogu primitivne grupe dinosaurusa – thecodontosaurusa – kaže dr Dragana Đurić.

O čemu je reč? Geolozi prof. dr Aleksandar Grubić i dr Mihajlo Galečić su, 2001. godine objavili studiju pod naslovom “Fosilni tragovi starih dinosaurija u donjem trijasu Stare planine”. U njoj su opisali tragove nogu tekodontosaurusa pronađenih u Gornjem Visoku na Staroj planini za koje pretpostavljaju da su stari oko 250 miliona godina. Reč je o, piše u studiji, “tragovima nogu sa otiscima dva, tri, četiri ili pet prstiju i prema tome nesumnjivo pripadaju tetrapodnim kičmenjacima”. Autori su na terenu konstatovali da postoje tri vrste tragova i to sitni, dužine od dva do tri centimetara, srednji, od tri do šest, i veliki od kojih je jedan prst dugačak 10 centimetara i debeo dva.

– Bez obzira na to što kod nas nisu pronađeni fosilni ostaci dinosaurusa, a ima ih u Rumuniji i, možda, u Bugarskoj, može da se pretpostavi da su na nekom prostoru današnje Srbije, ipak, živeli ovi gmizavci – kaže dr Desa Đorđević Milutinović, kustos paleobotanike i muzejskog savetnik Prirodnjačkog muzeja u Beogradu. – Zagovornik sam te prepostavke jer je bilo delova pokrivenih prašumama, što je za dinosauruse bila povoljna prirodna sredina – kaže naša sagovornica i dodaje da ovi fosilni ostaci nisu nađeni ili zbog toga što ih niko nije tražio ili zato što su ova istraživanja izuzetno skupa, a neprofitabilna.

Karlo Kubiček