REKONSTRUKCIJA ŽIVOG SVETA KOJI JE U PRADAVNA VREMENA ŽIVEO NA PROSTORU SRBIJE (2)
Savremena flora i fauna Srbije se zbog različitih tipova prirodnih staništa procenjuje kao raznovrsna i bogata. O tome govori i podatak da na našim prostorima trenutno živi 74 procenata predstavnika evropskih vrsta ptica, 67 posto evropskih predstavnika sisara, 51 procenat riba, 49 gmizavaca i vodozemaca, oko 30 odsto flore…
A kako je pre nekoliko stotina miliona godina izgledao živi svet na današnjem prostoru Srbije? Ima naučnika koji tvrde da je u nekim periodima davne prošlosti na prostoru na kojem je sada Srbija živelo više vrsta nego danas. To, međutim, nije i naučno dokazano, ali jeste da danas na planeti živi samo jedan procenat predstavnika ondašnjeg živog sveta.
Uz pomoć stručnjaka Prirodnjačkog muzeja u Beogradu pokušaćemo da “rekonstruišemo” živi svet davnih vremena na ovim prostorima i pobliže upoznamo neke od predstavnika izumrlih vrsta.
Evoluirale od morskih algi
Kada je reč o nekadašnjem biljnom svetu koji je naseljavao prostore današnje Srbije, prvi fosilizovani ostaci potiču od pre 400 miliona godina (period devon) i nađeni su na Svrljiškim planinama u istočnoj Srbiji. Ovo ističe dr Desa Đorđević Milutinović, kustos paleobotanike i muzejski savetnik Prirodnjačkog muzeja u Beogradu i pritom objašnjava da je to potvrda da se tu nalazila obala prastarog okeana.
Reč je, inače, o prvobitnim kopnenim biljkama kao što su asteroksilon (Asteroxylon), psilofiton (Psilophyton), zosterofilum (Zosterophyllum) koje su još tokom silura (pre oko 420 miliona godina) evoluirale od morskih algi i počele da naseljavaju priobalje. Ovo su uglavnom bile nežne biljčice mekanog stabla i bez listova. Jedna od retkih sa listovima bio je asteroksilon. Istini za volju, njegovi listići su bili vrlo mali i ljuspasti i prekrivali su celo stablo. Asteroksilon je podsećao na današnje biljke prečice (Lycopodium), dostizao je visinu do 50 cm, a prečnik biljke je bio oko centimetar.
Prema rečima naše sagovornice, pre oko 400 miliona godina, osim ove biljke, obalu su naseljavale i ogromne gljive prototaksites (Prototaxites) koje su, kako se pretpostavlja, bile visoke pet i više metara.
– Bez obzira na to što na našem području nisu pronađeni fosilni ostaci prototaksitesa, više je nego verovatno da ih je bilo i kod nas – ističe dr Đorđević Milutinović uz opasku da ovu gljivu možda niko nije ni tražio jer, da bi se našli njeni fosilni ostaci, neophodna je velika ekipa, oprema i još mnogo toga. Moguće je i da su fosili ove gljive slučajno i nađeni, ali, budući da podsećaju na ostatke stabala, možda su u zbirke Prirodnjačkog muzeja smešteni kao fosilna stabla… To nije čudno, jer su paleobotaničari širom sveta, kad su početkom 20. veka pronašli fosil ove gljive, mislili da je reč o četinaru sličnom tisi, pa je zbog toga i dobila naziv prototaksites ili pra-tisa (proto-prvobitni, taxus-tisa).
Prve šume
Pre oko 370 miliona godina (krajem devona), današnji prostor istočne Srbije naseljavale su prve drvolike biljke na planeti – arheosigilarija (Archaeosigillaria) i cikolostigma (Cyclostigma). Njihovi fosilni ostaci takođe su nađeni na Svrljiškim planinama. – Bile su to primitivne biljke koje su formirale prve šume. Ni u kom slučaju, međutim, ne bismo smeli da ih uporedimo sa današnjim drvećem – kaže dr Desa Đorđević Milutinović. – One, doduše, podsećaju na današnje drveće, ali su po filogenetskom poreklu potpuno drugačije. Sličnije su, recimo, papratima, prečicama ili rastavićima, to jest preslicama.
Prema rečima naše sagovornice, devonske šume bile su izuzetno značajne za evoluciju životinja, jer su obezbeđivale njihov izlazak iz okeana na kopno. Pre toga, na kopnu su vladali surovi uslovi i pojavom tih malih šuma životinje su dobile mogućnost da se sakriju od jakih sunčevih zraka, da pronađu hranu, vodu i skrovište. Osim toga, svaka šuma, pa i devonska, ima i specifičnu mikroklimu. Ako je spoljašnja temperatura visoka, u šumi je hladnije, a u slučaju da je hladno, u šumi je toplije. Iako nežna i niska stabla od 4 do 5 m bila su dovoljna da prvim kopnenim životinjama (ribe dvodihalice, primitivni vodozemci, razni zglavkari) obezbede i neophodnu vlažnost vazduha.
Danas biljčice, nekad drveće
Tokom paleozoika je posle perioda devona usledio karbon. Kraj karbona, pre oko 300 miliona godina, predstavlja jedan od najinteresantnijih perioda u evoluciji biljaka. Bilo je to vreme u kojem su carovale šume ogromnih prečica, rastavića, drvenastih i semenih paprati…
– Biljke su bile primitivne, ogromne i uspešne. Naseljavale su našu planetu oko 10 miliona godina, a onda su, zbog promene klime, brzo izumrle. Najpoznatije od njih, džinovski lepidodendroni i sigilarije, bile su više od 40 metara. Njihovi današnji potomci su male marginalne biljke čije stablo nije više od metra. Svaki lepidodendron je živeo nekoliko decenija kao sterilna stubasta i negranata biljka i tek na kraju života formirao veliku raskošnu krošnju na kojoj je u šišarkama sazrevalo primitivno seme. Kada seme sazri i raseje se, lepidodendron bi uginuo. To je čudan životni put koji i danas može da se zapazi kod nekih biljaka. Ogromno stablo lepidodendrona bi ostajalo uspravno i ukopano u mulj močvare godinama nakon smrti biljke, sve dok ne istruli ili ga vetrovi i bujice ne sruše – kaže dr Desa Đorđević Milutinović .
Karbonske šume su prekrivale ogromna kopnena prostranstva duž tropskog (ekvatorijalnog) pojasa u čiji sastav je ulazilo i područje današnje Srbije. Tokom karbona, kao i u današnje vreme, na ekvatoru je bila tropska klima a na polovima ledene kape. Ustanovljeno je da su naročito velike naslage leda zahvatale južnu hemisferu. Kad je led počeo da se topi, nivo mora je postao sve viši tako da je s vremenom okean preplavio veliki deo šuma na ekvatoru, što je na kraju dovelo do njihovog potpunog izumiranja.. Od karbonskih biljaka, posebno od velikih močvarnih lepidodendrona, stvorene su bogate naslage uglja po čemu je ovaj geološki period i dobio naziv karbon. Bogata nalazišta ovih izumrlih biljaka na našim prostorima nalaze se na Vrškoj Čuki i širokom području između reka Mlave i Peka.
Malo fosila iz perma
Tokom perma, poslednjeg perioda u paleozoiku (pre 300 – 250 miliona godina), klima se potpuno promenila i preovladale su pustinje. Fosilnih ostataka biljaka iz tog perioda je vrlo malo, jer, da bi se biljka fosilizovala, mora da padne na dno nekog jezera ili bare i bude prekrivena vodenim muljem. Samo u tim uslovima će se fosilizovati. U permu je, međutim, bilo mnogo pustinja a malo vodenih površina. Iz tog perioda uglavnom potiču fosilni ostaci četinara, jer dobro podnose sušu, kao i nekih prečica, potomaka džinova iz karbona, koje su se smanjile i prilagodile sušnim uslovima. Uzgred, permski četinari se razlikuju od današnjih po visini, rasporedu i obliku listova. Sve u svemu, bili su drugačiji nego današnji, ali ne mnogo različiti. Nisu bili ni kao borovi, ni kao jele, već su najviše podsećali na tuje.
Kad je reč o prostoru Srbije, fosilizovanih ostataka biljaka iz perma ima vrlo malo. Pre nekoliko godina na terenima kod Dobre na Dunavu u blizini Đerdapa nađeno je, gotovo slučajno, nekoliko fosilizovanih grančica četinara iz ovog perioda i danas se nalaze u Paleobotaničkoj zbirci Prirodnjačkog muzeja.
Paleozoik
Geološka epoha paleozoik deli na šest perioda, od kojih su poslednja četiri važna u razmatranju evolucije biljaka.
Silur (pre 420 miliona godina) – pojava prvih biljaka
Devon (pre oko 370 miliona godina) – prve šume
Karbon (pre oko 300 miliona godina) – ogromne močvarne šume na velikom delu kopna
Perm (pre oko 270 miliona godina) pojava pustinja i pustinjske vegetacije
Male biljke, džinovske gljive
Pre oko 400 miliona godina dogodila se jedna od najvećih i najznačajnijih promena na Zemlji. Živa bića, koja su do tada milionima godina živela samo u moru, počela su da osvajaju do tada potpuno puste kopnene predele.
Bile su to biljke koje su u početku su počele da naseljavaju samo plićake i priobalna područja a kasnije su se širile i dublje u kopno. Osim malih i neglednih biljaka, kopno su u to vreme naselile i izuzetno velike gljive čija su stablja dosezala do pet metara! S obzirom na to da gljive sporo rastu pretpostavlja se da im je “životni vek” bio više decenija jer u protivnom ne bi mogle da dostignu toliku visinu.
Ozonski omotač kao štit
Postavlja se pitanje zašto je evolucija kopnenih biljaka milionima godina kasnila u odnosu na život u okeanima. Zbog čega biljke nisu ranije izašle na kopno?
– Odgovor leži u formiranjiu ozonskog omotača oko Zemlje. Sve dok ovaj sloj nije postojao sunčevo UV zračenje je bilo pogubno za žive organizme na kopnu jer deluje razarajuće na genetsku strukturu. S obzirom na to da voda deluje kao filter u moru je UV zračenje bilo mnogo slabije pa se život prvobitno začeo u moru. Verovatno su biljke i ranije pokušavale da “osvoje” kopno ali zbog UV zračenja nisu mogle da opstanu. Kad se formirao ozonski omotač kao “štit” od pogubnih zraka za biljke one su, ko zna u kom pokušaju, izlašle na kopno. I, opstale su!
Karlo Kubiček
foto Thinkstock, zbirke Prirodnjačkog muzeja
ilustracije Bora Milićević
