Život bujao u moru

Savremena fauna Srbije se zbog različitih tipova prirodnih staništa procenjuje kao raznovrsna i bogata. U prilog tome ide i podatak da na našim prostorima trenutno živi 74 procenata predstavnika evropskih vrsta ptica, 67 posto evropskih predstavnika sisara, 51 procenat riba, 49 gmizavaca i vodozemaca…

A kako je pre nekoliko stotina miliona godina izgledao živi svet na današnjem prostoru Srbije? Na osnovu fosilizovanih ostataka, kao i pretpostavki koje su životinjske vrste u tadašnjim uslovima mogle da opstanu, ima naučnika koji tvrde da je u nekim periodima davne prošlosti na prostoru na kojem je sada Srbija živelo više vrsta nego danas. To, međutim, nije i naučno dokazano, ali jeste da danas na planeti živi samo jedan procenat predstavnika ondašnjeg živog sveta.

Uz pomoć stručnjaka Prirodnjačkog muzeja u Beogradu pokušaćemo da “rekonstruišemo” živi svet davnih vremena na ovim prostorima i pobliže upoznamo neke od predstavnika izumrlih vrsta.

Kolonije arheocijata

Prostor na kojem se nalazi današnja Srbije početkom paleozoika bio je prekriven morem, a među najstarijim fosilizovanim ostacima su beskičmenjaci kambrijumske starosti. Iz tog perioda su, prema rečima dr Aleksandre Maran Stevanović, muzejskog savetnika paleozoologa u Prirodnjačkom muzeju u Beogradu, u vulkanogeno-metamorfnim stenama istočnog dela naše zemlje nađeni ostaci arheocijata (Archaeocyatha). Reč je o izumrlim morskim organizmima koji su živeli u toplim i plitkim delovima mora i okeana i bili su pričvršćeni za podlogu. Imali su cevasti ili kupasti oblik, skelet im je bio krečnjački, pa samim tim i porozan. Veličina im je bila od pet do 10 cm, ali je bilo i onih od metar. Najčešće su živeli u kolonijama.

Tokom ordivicijuma, drugog perioda u paleozoiku, područje istočne Srbije, kao i pojedine delove njenog zapadnog dela prekrivalo je plitko more. Od fosilizovanih ostataka, sačuvanih u stenama iz ovog vremenskog perioda, ističe dr Maran Stevanović, otkriveni su uglavnom brahiopodi. Fosili brahiopoda iz ordovicijuma pronađeni su na planini Besna kobila u jugoistočnoj Srbiji.

Reč je, inače, o morskim životinjama koje samo na prvi pogled izgledaju kao školjke, ali se od njih razlikuju po tome što su im “kapci” nejednake veličine. Po pravilu, brahiopdi su bile pričvršećene za dno uz pomoć velikog mišćinog stopala, a hranile se usisavanjem i ispuštanjem vode iz koje su u međuvremnu uzimale hranljive materije. Veličina im je bila od sedam do 10 cm, iako ima i vrsta koje su imale prečnik od 20 do 30 centimetara.

– Za teritoriju Srbije iz silura karakteristični su fosili graptolita – kaže dr Aleksandre Maran Stevanović – Reč je o izumrlim morskim kolonijalnim životinjama čiji fosilizovani ostaci podsećaju na hijeroglife, pa su zato i dobili naziv. Jer, na grčkom graptos znači natpis, a lithos kamen. Pretpostavlja se da su, zahvaljujući posebno podešenim organima, slobodno plivale ili plutale u morskoj vodi. Kolonija graptolita naziva se rabdozom, podeljena je na nekoliko grana koje nose kupolike cevčice (teke) u kojima su živele ove životinjice. Kolonije graptolita razlikovale su se po oblicima, ali najčešće su podsećale na grančice ili bile spiralno uvijene. Najpoznatija nalazišta fosilizovanih graptolita u Srbiji otkrivena su u istočnom delu naše zemlje, u okolini Zvonačke banje i u dolini Bogovinske reke.

Trilobiti na Suvoj planini

Kada je reč o fosilima iz devona, četvrtog perioda u paleozoiku, na fosilinosnim nalazištima Srbije mogu uglavnom da se nađu malobrojni trilobiti.

Reč je o grupi izumrlih primitivnih morskih zglavkara čiji fosilizovani ostaci lako mogu da se prepoznaju po spljoštenoj ljušturi, podeljenoj na tri segmenta. Najčešće su bili stanovnici plitkog mora i veličine od nekoliko milimetara do više od 70 centimetara. Telo im je bilo prekriveno hitinskim oklopom, većina je imala oči sastavljene od većeg broja sočiva, poput savremenih insekata. Manje pokretnim predstavnicima koji su se, kako se pretpostavlja, ukopavali u sedimente na morskom dnu, oči su bile zakržljale, ili su se nalazile pri vrhu “glave” tako da su virile iz mulja. Vrste koje su živele izvan mulja često su imale izrazito velike oči. Trilobiti su na glavi imali pokretne izdanke i nožice za hranjenje. Njihovi fosili su otkriveni u okolini sela Družetić u severozapadnoj Srbiji i na Suvoj planini.

U karbonu, petom periodu paleozoika, prostrana močvarna staništa, kao i topla i vlažna klima, pogodovali su razvoju živog sveta na kopnu, kako je rekla dr Maran Stevanović, najviše zglavkarima, vodozemcima i prvim gmizavcima. Potom je usledio šesti i poslednji period u paleozoiku – perm. Ovaj period je trajao od pre oko 299 do pre oko 251 milion godina i karakterisala ga je intenzivna tektonska aktivnost i formiranje novog superkontinenta Pangee i superokeana Pantalase. To je uticalo na klimatske kao i promene živog sveta. Kraj ovog perioda obeležilo je najveće masovno izumiranje u istoriji. Tada je 96 odsto morskih i 70 odsto kopnenih organizama zauvek nestalo. Ovo izumiranje obeležilo je kraj perioda i paleozoika i početak novog razdoblja u geološkoj istoriji – mezozoika.

Malobrojni ostaci morskih glavonožaca devonske i karbonske starosti otkriveni su u krečnjacima u okolini sela Družetić u severozapadnoj Srbiji, dok su morski sedimenti permske starosti sa fosilima morskih puževa (Bellerophon sp.) otkriveni nedaleko od Slovca u Kolubarskom basenu.

Veliko izumiranje u permu

Na osnovu fosila paleontolozi su izdvojili pet masovnih izumiranja u istoriji živog sveta na Zemlji, a jedan od najvećih dogodio se krajem perma, pre oko 150 miliona godina. To je, bez sumnje, uticalo i na živi svet koji je postojao na našim prostorima.

Kao moguće uzroke ovog masovnog izumiranja naučnici navode jedan ili više udara nebeskih tela o Zemlju, intenzivnu magnetnu aktivnost, kretanje kontinenata i okeanskih ploča, vulkanske erupcije, oslobađanje velikih količina metana i pad nivoa kisenika kao i globalne klimatske promene.

Fanerozoik – ere, periodi

Vremensko razdoblje fenerozoik u kojem se razvijao živi svet podeljeno je na tri ere – paleozoik ili “staro doba” (pre oko 542 do pre oko 251 milion godina), mezozik ili “srednje doba” (pre oko 251 do pre oko 65 miliona godina) i kenozoik ili “novo doba” (pre oko 65 miliona godina do danas). U geološkom smislu svaka od ovih era obuhvata kraće vremenske periode, izdvojene na osnovu značajnih promena u strukturi i sastavu planete Zemlje, kao i u živom svetu. Paleozolik obuhvata šest periode (kambrijum, ordovicijum, silur, devon, karbon i perm), mezozik tri (trijas, juru, kredu), kao i kenozik (paleogen, neogen i kvartar).

Paleozoik

Prvi period u paleozoiku, kambrijum (pre oko 542 do pre oko 488 miliona godina) značajan je zbog pojave prvih predstavnika raznovrsnih morskih organizama sa ljušturom (takozvana “kambrijumska ekplozija života”), uključujući arheocijate, trilobite, graptolite, brahiopode, školjke, puževe, morske ježeve, morske krinove, crve i prve primitivne hordate. Formiranje ljušture kao zaštita i potpora mekom telu životinje smatra se jednim od ključnih događaja u evoluciji živog sveta. Tokom ordovicijuma (od pre 488 do pre 443 miliona godina) tipična morska zajednica sastojala se od prvih primitivnih riba, raznovrsnih graptolita, trilobita, brahiopoda, glavonožaca, puževa, morskih ježeva, morskih krinova, crvenih i zelenih algi. U siluru (od pre oko 443 do pre oko 416 miliona godina) živi svet mora i okeana upotpunili su planktonski organizmi, korali, sunđeri, briozoe, morske škorpije (najveći zglavkari koji su ikada postojali) i bodljikave ajkule (Acanthoidii). Četvrti period u paleozoliku, devon (od pre oko 416 do pre oko 359 miliona godina) u peleontologiji je poznat je kao “doba riba”, uključujući ribe oklopnjače, hrskavičave, bezvilične kao i košljoribe. Osim riba, tokom devona evoluirali su i glavonošci, preci savremenih hobotnica i lignji, kao i predstavici prvih vodzemaca i insekata koji su “osvojili” kopno. Karbon, peti period paleozoika (od pre oko 359 do pre oko 299 miliona godina), nazvan je i “doba uglja” po tome što su najveće svetske rezerve kamenog uglja tada stvorene taloženjem delova izumrlih biljaka koje je živele u karbonu. Prostrana močvarna staništa i topla klima pogodovale su razviću živog sveta na kopnu, posebno zglavkarima, vodozemcima i prvim gmizavcima. U permu (pre oko 299 do pre oko 151 milion godina) suve pustinjske predele naselili su zveroliki gmizavci (Dimetrodon, Secodontosaurus, Sphenacodon) a mora i okeane predstavnici sprudotvornih korala (Rugosa), briozoe, glavonošci iz grupe nautilida, školjke, brahopodi, ajkule i raže.

Karlo Kubiček

foto:

Paleozojska zbika Prirodnjačkog muzeja u Beogradu (foto A. Maran Stevanović)

Thinkstock, Shutterstock